تفکر سیستمی در کشاورزی چه کاربردی دارد؟

تفکر سیستمی در کشاورزی چه کاربردی دارد؟

سیستم چیست؟

سیستم متشکل از مجموعه‌ای از اجزای متفاوت هست که در کنار هم قرار گرفته و با تعاملی که در بین آن‌ها برقرار است سیستمی را تشکیل می‌دهند که خواص آن منحصر به فرد و متفاوت از مجموع اجزاست.

اگر بخواهیم از سیستم مثال بزنیم هر کدام از موارد ذیل یک سیستم محسوب می شوند.

• خودرو
• سازمان
• کشاورزی
• جامعه
• غذا
• و …

مثلا تک تک اجزای خودرو قابلیت خاص خود را دارند، اما زمانی یک خودرو قادر به حرکت است که تعامل خوب و کاملی بین اجزا صورت گرفته باشد. در واقع اگر یک جز خودرو خوب عمل نکند کل سیستم خودرو دچار مشکل شده و ممکن است حتی روشن نشود.

در کشاورزی هم اگر اکثر موارد را فراهم کنیم اما از یک عامل قافل شویم کل سیستم مختل شده و آن نتیجه ای که انتظار می‌رود حاصل نمی‌شود.

سوالی که اینجا پیش می‌آید این است که کدام جز از اجزای یک سیستم از همه مهمتر است؟

پاسخ ساده اما مهم، این است که در یک سیستم همه اجزا مهم هستند و نمی‌توان یکی را بر دیگری ارجح دانست. مثلا به فرض اینکه شما یک خودرو عالی داشته باشید که امکانات و تجهیزات آن عالی باشد اما کافی است فقط یک سیم این خودرو قطع شود. همین کافی است که کل سیستم شما مختل شده و ماشین نه تنها قادر به حرکت نیست بلکه روشن هم نخواهد شد.

کشاورزی هم در واقع یک سیستم پیچیده است و شما نمی‌توانید یک عامل را بر بقیه ارجح بدانی و عدم توجه به یک عامل باعث اختلال در کل سیستم شده و نتیجه ایده‌آل حاصل نمی‌شود و محصول ایده‌آل را نخواهیم داشت.

تفکر سیستمی چیست؟

تفکر سیستمی یعنی فکر کردن در طول زمان

تفکر سیستمی یعنی  وقتی می‌خواهید اقدامی را به انجام برسانید باید بررسی کنید تا چه موقع جواب میده؟

• تا یک روز بعد؟
• تا یک ماه بعد؟
• تا یک سال بعد؟
• یا یک قرن بعد؟

ما در تفکر سیستمی یاد میگیریم به تبعات کاری که می خواهیم انجام بدهیم توجه کنیم و به قول خودمان دوراندیشی کنیم.

در تفکر سیستمی به محض دیدن آفت اقدام به سمپاشی نمی‌کنیم بلکه اول جوانب را بررسی می‌کنم و می‌بینیم چه اقداماتی را انجام ندادیم که محصول‌مان دچار آفت شده و سپس تبعات سمپاشی را بررسی می‌کنیم چرا که راحت ترین راه ممکن سمپاشی است ولی ممکن است بهترین روش نبوده و با از بین بردن حشرات مفید، غذای حشرات مفید، آسیب زدن به محیط زیست و طبیعت ممکن است در طولانی مدت دچار خسارت بیشتری شویم.

بگذارید مثالی بهتر توضیح بدهم:

در کشور چین به دلیل جمعیت بالای پرندگان و تغذیه آن ها از مزارع مسئولین این کشور تصمیم گرفتند با کشتار تعداد زیادی از پرندگان خسارت آن ها را کاهش دهند.

فکر می کنید چه اتفاقی افتاد؟

در سال بعد به دلیل طغیان ملخ‌ها که جمعیت آن‌ها توسط پرندگان کنترل می‌شد خیلی از مزارع نابود شدند.

پس الان که با مفهوم تفکر سیستمی آشنا شدیم باید با دور اندیشی و نگاه سیستمیک تبعات تصمیمات خود را بررسی کرده و اقدامی را انجام دهیم که کمترین تبعات را برای ما دارد.

در واقع ژن و مغز ما همیشه به دنبال رفع نیاز الان و انجام راحت‌ترین راه‌حل است که ما نباید به آن گوش بدهیم و تبعات بعدی اقداماتمان را باید مدنظر داشته باشیم.

پس نباید فقط به زمان حال فکر کنیم و باید به آینده ای که می‌خواهیم بسازیم فکر کنیم.

در واقع در خیلی از آموزش‌ها و همایش‌های خودم گفتم که بهترین راه‌حل این است که از انتها نگاه کنیم مثلا اگر من قصد احداث باغی را دارم، بهترین کار این است که خیلی از باغات قدیمی و خوب و بد را ببینم و با بررسی تصمیمات درست یا غلط آنها و هضم تجربه از ابتدای کار بهترین تصمیمات را اتخاذ کنم.

هر چه تفکر ما وسیع‌تر و سیستمی‌تر باشد رفتارها و اقدامات ما منطقی‌تر خواهد بود.

نکته بسیار مهم این است که باید مراقب باشیم در دام کمال‌گرایی و اهمال‌کاری نیفتیم و آنقدر مشغول تحقیق و بررسی نشویم که اصل ماجرا را فراموش کنیم و اقدامی نکنیم.

چرا که علم نسبی است و دانش ما همیشه در حال رشد و توسعه هست و همین که تا حدی به موضوع اشراف پیدا کردیم و هضم تجربه خوبی داشتیم باید اقدام کنیم تا در طول مسیر و زمان به بهبود دانش و رشد خودمان برسیم.

نکته مهمی که به ما در تفکر سیستمی کمک میکند بحث جامعه‌نگری به جای توجه تک‌بعدی و جزئی هست.

یعنی در کنترل یک آفت ما نباید فقط به یک بعد حذف سریع آفت توجه کنیم، چه بسا این نگاه یک بعدی ما را دچار مشکل کند.

بینید همانطور که در قسمت بالا تجربه حذف پرندگان را مثال زدم در محیط زیست حشرات هم نیچ یا فضای مخصوص به خود را دارند و ما اگر سعی در حذف یک آفت داشته باشیم احتمالا باعث ایجاد فضا برای آفت دیگر خواهیم شد.

اگر بخواهم در این مورد مثالی بزنم می‌توانم به آفات پسته اشاره کنم:

در ابتدا در دهه 50 آفت زنجره یا شیره‌تر آفت اصلی پسته بود اما نگاه غیرسیستمیک و سمپاشی‌های بی‌رویه جهت کنترل این آفت باعث افزایش فضا برای طغیان آفت پسیل پسته گردید که قبلا خسارت چندانی نمی‌زد. در ادامه سمپاشی‌های بی‌رویه و یک‌بعدی و بدون توجه به سیستم و جامعه‌نگری به دلیل برهم‌زدن تعادل در محیط‌زیست و جمعیت حشرات مفید و آفت سبب شد آفاتی به نام سن و سنک، امروزه در باغات پسته طغیان کنند.

در اینجا به یک بحث بسیار مهم اشاره می‌کنم که در آینده باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد و آن کنترل تلفیقی آفت با رعایت همه روش‌های مختلف مانند: روش فیزیکی، مکانیکی، زراعی، فرمونی، بیولوژیک، شیمیایی و … می‌باشد که کنترل شیمیایی آخرین راه حل در این روش هست نه اولین راه حل.

تفکر سیستمی در کشاورزی چه کاربردی دارد؟

شرایط حال حاضر ما نتیجه انتخاب‌ها، تصمیمات و اقدامات ما در گذشته هست و اگر الان آفت یا بیماری در باغ یا مزرعه یا گلخانه ما وجود دارد به دلیل عدم رعایت مواردی است که باید بیشتر مورد توجه قرار میگرفت.

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد فکر می‌کنم حالا تا حدی متوجه شدیم که چرا با وجود تلاش‌هایی که انجام می‌دهیم و هزینه‌هایی که انجام می‌دهیم نتیجه ایده‌آل نمی‌گیریم.

نکته مهم و کلیدی این است که همیشه بپذیریم دانش ما کافی نیست و باید ذهن پذیرنده و آموزش پذیر داشته باشیم

همچنین باید نگاه‌مان از حالت ساده‌نگری و یک‌بعدی به نگاه جامع، چند‌بعدی و سیستمیک تغییر کند. یعنی بعد هر واقعه مثل یک مسئول آزمایشگاه با نگاه عمیق و شبیه به ذره‌بین همه ابعاد را بررسی کرده و به دنبال بهترین راه‌حل باشیم.

حالا باید چه‌کار کنیم؟

• از آخر به ماجرا نگاه کنیم و ببینیم این تصمیم ما در آینده چه عواقبی خواهد داشت و گزینه‌ای را انتخاب کنیم که حداقل عواقب را دارد.
• نگاه سیستمی داشته باشیم نه نگاه جزئی.
• فلسفه هر اقدامی را بدانیم و از تقلید بپرهیزیم یعنی اگر کشاورز همسایه من با یک کود یا سم نتیجه گرفت دلیل نمی‌شود من هم همان نتیجه را بگیرم.
• حل مسئله یاد بگیریم و از مشکلات نترسیم و برای تک تک آنها راه‌حل پیدا کنیم.
• مطالعه دائم داشته باشیم، آموزش ببینیم و هر روز چیزی در جهت اهداف‌مان یاد بگیریم.

تفکر سیستمی در کشاورزی چه کاربردی دارد؟

اگر می‌خواهیم تفکر سیستمی را در کشاورزی نهادینه کنیم موارد زیادی را باید مدنظر قرار دهیم تا نتایج خوبی به دست بیاوریم.

• آگاهی از اقلیم منطقه
• کیفیت و کمیت آب آبیاری
• کیفیت خاک
• ارتفاع از سطح دریا
• میانگین بارندگی سالیانه
• میانگین درجه حرارت و دمای 10 ساله
• میانگین ساعت نیاز سرمایی
• شناسایی رقم مناسب
• فاصله مناسب در درختان
• میزان بذر لازم
• داشتن مشاور یا مربی
• مطالعه و یادگیری مستمر

ممنون که تا پایان این مطلب در کنار ما بودید، لطفا نظرات ارزشمندتان را کامنت کنید تا هم ما و هم سایر دوستان از تجارب ارزشمند شما بهره مند شویم.

دفتر شرکت فارسا: 33303266-023

 کارشناس تغذیه: 09191325193

با سپاس

محمدرضا اخلاقی- گیاهپزشک